Szukamy korzeni
„Chcemy znać naszą tożsamość. Zrozumieć, dlaczego jesteśmy tacy, a nie inni. A nasze polskie korzenie są głęboko osadzone na wsi, gdzie rodziły się słowa tworzące nasz język, gdzie kształtowały się obyczaje, tradycje i postawy, które różnią mieszkańców tej ziemi od ich sąsiadów. To właśnie na wsi, gdzie pokolenia przywiązane były do ziemi i krajobrazu, ciężkiej pracy, rytmu przyrody i zależności od pór roku, bije źródło naszej tożsamości”- pisze w książce „ Skarby tarnogrodzkiej sceny” Edward Wojtaszek.
Dobrze wiedzieć, że jest coś, co nasz odróżnia od innych społeczeństw i kultur. I choć część tego „strumyka” przepływa przez szlacheckie dworki, to główny nurt płynie przez chłopskie chaty. Tam bije nasze serce, stamtąd pochodzimy i tych wartości chcemy strzec.
Sejmiki wiejskie i amatorski ruch teatralny utrwalają to dziedzictwo, kultywują i dbają, by nie odeszło w niepamięć. Jest takie miejsce, które spaja chęć poszukiwania tożsamości i miłość do teatru, który wywodzi się z ludu? To Tarnogród. Miasto, które ma swoją historię, bogatą tradycję, a mieszkańcy w sposób szczególny traktują swoją kulturę. Tu, przez wiele lat tworzył i pracował Władysław Dubaj, który dla kultury ludowej, obrzędów, pieśni i zachowania dziedzictwa niematerialnego zrobił bardzo dużo. Dobry klimat miasta pozwolił na odtworzenie teatru amatorskiego, potem Klubu Seniora, Strażackiej Orkiestry Dętej. Powstał też zespół taneczny, koło wokalne i plastyczne. Tarnogrodzki Ośrodek Kultury został uznany na placówkę wzorcową w wymiarze krajowym. Władysław Dubaj rozkręcił tę maszynę i poszedł dalej. Opiekował się zespołami folklorystycznymi i twórcami ludowymi. I tak to się zaczęło. Jego nową pasją stało się niematerialne dziedzictwo kulturowe, a w zasadzie dbanie o to, by trwało.
Początki
Sejmiki chronią niematerialne dziedzictwo kulturowe od samego początku, lecz od 2012 roku z inicjatywy profesor Katarzyny Smyk rozpoczęto na szerszą skalę badania naukowe oraz działania edukacyjne związane z rozpoznaniem funkcji przeglądów (w tym teatralnych) pod kątem zapisów Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku. W 2012 roku profesor Smyk zorganizowała pierwsze w kraju warsztaty dla ekspertów organizacji pozarządowych i instytucji kultury dotyczącej Konwencji UNESCO z 2003 roku w zakresie konsultacji społecznych i wniosku o wpis. Jedną z uczestniczek była dyrektorka Tarnogrodzkiego Ośrodka Kultury, Renata Ćwik. W 2017 roku odbyła się w Lublinie przełomowa dla tej tematyki konferencja „Festiwale, konkursy, przeglądy a ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego”, na której po raz pierwszy na tak szerokim forum prezentowane były działania chroniące dziedzictwo w ramach sejmików wiejskich zespołów teatralnych.
Pobierz publikację pt. „Festiwale, konkursy, przeglądy a ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego”
Sejmikowanie wpisane do rejestru dobrych praktyk
Po ratyfikacji Konwencji przez Polskę, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego powierzyło Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa prowadzenie Krajowej listy niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz Krajowego rejestru dobrych praktyk w jego ochronie. W czerwcu 2018 roku – decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Sejmiki Wiejskich Zespołów Teatralnych i ogólnopolski ruch wiejskich amatorskich zespołów teatralnych zostały wpisane do Krajowego rejestru dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w myśl Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku. To wyjątkowe wydarzenie – sejmikowanie jest pierwszym wpisem do polskiego rejestru dobrych praktyk.
Dbamy o naszą tożsamość
Sejmikowanie i ruch wiejskich teatrów amatorskich służą ochronie wszystkich przejawów niematerialnego dziedzictwa kulturowego, wymienianych w Konwencji UNESCO 2003. W widowiskach pojawia się język lokalny (gwara, język potoczny), pieśni, przyśpiewki i legendy, jak również bajki, zagadki czy przysłowia. Zespoły wykonują pieśni, słyszymy kapele, pokazywane są zabawy, gry i tańce. W spektaklach pojawiają się tradycyjne sposoby witania się i żegnania, przyjmowania gości i składania życzeń. Oglądamy świętowanie w rodzinie, domu i społeczności lokalnej; praktyki dotyczące „zakładzin” czy „wprowadzin” do nowego domu. Scenariusze spektakli teatralnych obfitują w praktyki dotyczące przyrody, np. przepowiedni pogody i urodzaju, opowieści o sposobach uprawy i przetwarzania np. lnu.
Na scenie ożywają także wiedza i umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym. Prezentowane są tradycyjne prace rzemieślnicze, rękodzielnicze (stolarstwo, naprawa butów, krycie dachu, naprawa pieca, przędzenie lnu) i artystyczne (hafty, koronki, bibułkarstwo, malarstwo, pisankarstwo). Widzowie mogą obserwować dawne prace domowe (wykonanie i naprawa miotły, młócenie cepami, robienie masła, ostrzenie kosy, darcie pierza, zamiatanie, pieczenie chleba i in.).
Spektakl teatralny to już końcowy efekt wielomiesięcznej pracy, która utrwala formy przejawiania się niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Widowisko teatralne chroni to dziedzictwo przed zagrożeniami współczesnego świata. Dlatego ruch amatorskiego teatru wiejskiego wraz z ogólnopolskim sejmikowaniem sprawdziły się jako forma kultywowania lokalnego dziedzictwa, a występ teatru ludowego – pieczętuje sejmikową wspólnotę.
Praca depozytariuszy
Praca nad spektaklami odbywa się: w świetlicach wiejskich, domach kultury, salach OSP, w gronie samych depozytariuszy, koncentrując się na tych elementach tradycji, które sami uznają za ważne i godne przekazania następnym pokoleniom. Depozytariusze dbają też o prace dokumentacyjne i edukacyjne. Z kolei podczas Sejmiku artyści uczestniczą w otwartych spotkaniach i warsztatach, podczas których najważniejsza jest rozmowa i wymiana poglądów.
Sejmiki przez ponad 40 lat odbudowały i przeobraziły teatr na polskiej wsi. Wyjątkowość tego teatru polega na tym, że wszystko, co dzieje się na scenie, nie tylko jest spektaklem, lecz także przechowuje rdzenną kulturę i przywraca jej obecność w kulturze. Skuteczność tego przedsięwzięcia najlepiej ilustruje jego trwałość oraz liczba zespołów, które przez ten okres występowały na scenach.
Efekty są imponujące
Od 1984 r. sejmikach regionalnych zaprezentowało się niemal 1500 zespołów, a widzowie mieli okazję zobaczyć prawie 1700 różnorodnych widowisk. Podczas Ogólnopolskich Sejmików Teatrów Wsi Polskiej odbyło się łącznie 500 spektakli.
Ogólnopolskie wydarzenia są wizytówką wiejskiego ruchu teatralnego, dzięki czemu pełnią również funkcję promocyjną – przyciągają licznych obserwatorów: dziennikarzy, animatorów kultury, przedstawicieli ośrodków akademickich. Przekłada się to na wzmocnienie związku członków zespołów z lokalnym dziedzictwem. Ruch sejmikowy narodził się dzięki zaangażowaniu – animatorów kultury ludowej, naukowców, samorządowców, organizacji non-profit oraz instytucji publicznych, na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Jego fundamentem są wiejskie zespoły teatralne, których członkowie przekazują młodszym pokoleniom tradycje w formie przedstawienia. Wspierają ich w tym władze gminy, instruktorzy, lokalne instytucje kultury, szkoły, NGOs, nauczyciele oraz parafie.
